พระกรุจุฬามณี ข้างขีด พิษณุโลก

พระกรุวัดจุฬามณี พิษณุโลก เป็นพระเนื้อดินกรุสำคัญอีกกรุหนึ่งของจังหวัดพิษณุโลก อันเป็นเมืองสำคัญที่มีฐานะเป็นเมืองลูกหลวง มาแต่โบราณกาล วัดจุฬามณี ตั้งอยู่บนถนนบรมไตรโลกนารถ อันอยู่ริมฝั่งตะวันออกของแม่น้ำน่าน ทางตอนใต้ของเมือง เป็นวัดโบราณสัณนิษฐานว่ามีมาตั้งแต่สมัยสุโขทัย แต่ไม่ปรากฏหลักฐานว่าผู้ใดสร้าง หากแต่พอมีหลักฐานกล่าวถึงว่าในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนารถ แห่งกรุงเทพทวารวดีศรีอยุธยา ได้ทรงบูรณะปฏิสังขรณ์ไว้เมื่อ พ.ศ. ๒๐๐๗ โดยปรากฏหลักฐานจากหลักศิลาจารึกระบุว่า พระองค์ทรงผนวชที่วัดนี้ในปีเดียวกันเป็นระยะเวลาประมาณ ๘ เดือน ซึ่งในครั้งนั้นมีข้าราชบริพารตามเสด็จออกบวชตามด้วยถึง ๒๓๔๘ รูป อันแสดงให้เห็นว่า วัดนี้ในยุคนั้นต้องเป็นวัดขนาดใหญ่ที่มีความสำคัญอย่างมาก แต่ต่อมาเหตุใดจึงเสื่อมถอยจนทรุดโทรม กลายเป็นวัดร้างเมื่อใดไม่มีปรากฏหลักฐาน ครั้นถึงยุครัตนโกสินทร์ ได้มีความพยายามที่จะสืบค้นหาวัดจุฬามณี หากแต่ครั้งแรกเชื่อกันว่าจะอยู่ในพื้นที่ในจังหวัดอยุธยา จนกระทั่งในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ สมเด็จพระเจ้าลูกเธอเจ้าฟ้ากรมขุนลพบุรีราเมศวร์ ได้เสด็จออกตรวจราชการที่หัวเมืองฝ่ายเหนือเมื่อพุทธศักราช ๒๔๕๑ ทรงพบวัดจุฬามณีและหลักฐานที่สำคัญก็คือ หลักศิลาจารึกที่พระพุทธบาทจำลอง ที่จัดสร้างโดยพระบรมราชโองการของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช มีใจความกล่าวว่า " เมื่อพุทธศักราช ๒๒๒๑ สมเด็จพระนารายณ์มหาราชได้ทรงมีพระบรมราชโองการ ให้ใช้ผ้าทาบรอยพระพุทธบาทสลักลงในแผ่นดิน พระราชทานไว้เป็นที่กราบไหว้ของฝูงชนทั้งหลาย ฯลฯ " ปัจจุบันแผ่นหลักศิลาจารึกดังกล่าว ยังคงอยู่ที่ผนังหน้ามณฑปพระพุทธบาท ส่วนเนินดินส่วนที่เคยเป็นฐานที่ประทับของสมเด็จพระบรมไตรโลกนารถในระหว่างผนวช ตลอดจนถนนอิฐ แลสระน้ำเดิมนั้น ทางวัดได้อนุรักษ์ไว้ดังเดิมจวบจนปัจจุบัน
ส่วนการแตกกรุ เมื่อประมาณ พ.ศ. ๒๔๗๕ ในสมัยพระอธิการพัฒน์ เป็นเจ้าอาวาสวัด ได้มีการบูรณะปฏิสังขรณ์ และปรับปรุงอาณาบริเวณวัดโดยรอบ ได้มีผู้พบพระพิมพ์เนื้อดินบริเวณใต้ฐานองค์พระพุทธรูป " หลวงพ่อเพ็ชร " รวมถึงในโพรงพระปรางค์ และบริเวณโดยรอบตามเจดีย์เล็ก ๆ ที่เป็นเจดีย์บริวาร ซึ่งส่วนใหญ่เป็นพื้นที่ ๆ น้ำท่วมถึง จึงเรียกขานกันว่าเป็นพระกรุน้ำ พระกรุวัดจุฬามณีเป็นพระเนื้อดินเผามีทั้งสีแดง สีเทามอย และสีดำ มีแบบต่าง ๆ ทั้งหน้าเดียวและสองหน้า พุทธศิลป์บ่งบอกชัดเจนว่าสร้างขึ้นในสมัยอยุธยา มีอายุไม่น้อยกว่า ๔๐๐ ปีเนื้อหาเป็นดินค่อนข้างหยาบ บางองค์มรกรวดทรายเจือปน ผิวพระส่วนใหญ่จะเสีย แบบที่เรียกขานกันทั่วไปว่า " เนื้อฟ่าม " มีส่วนน้อยที่เนื้อละเอียดหนึกนุ่ม พิมพ์ที่เล่นหากันเป็นมาตรฐานตามลำดับความนิยมได้แก่
๑. พิมพ์หน้าฤาษีหลังนาง
๒. พิมพ์ซุ้มชินราชหลังนาง
๓. พิมพ์ชินราชข้างขีดหน้าเดียว
๔. พิมพ์ซุ้มเปลวเพลิงหลังนาง
๕. พิมพ์ทรงชฎาหลังนาง
๖. พิมพ์นางหน้าเดียวเละสองหน้า
๗. พิมพ์พิเศษต่าง ๆ
พระกรุวัดจุฬามณีพุทธคุณเด่นดังทางคงกระพันชาตรี และเมตตามหานิยม เฉกเช่นเดียวกับพระนางพญาพิษณุโลกทุกประการ